تأثیر اقتصاد نفت بر بافت شهری و فرهنگ شهر آبادان

به گزارش فیدوس: ایران به‌عنوان یکی از کشورهای مهم تولید کننده محصولات نفتی در جهان از اقتصاد مبتنی بر نفت تأثیر فراوانی پذیرفته است. برنامه‌ها و بودجه‌های توسعه و عمرانی حتی نظامی و خرید تسلیحات هر ساله بر پایه درآمدهای نفتی انجام می‌گیرد.

ایران به‌عنوان یکی از کشورهای مهم تولید کننده محصولات نفتی در جهان از اقتصاد مبتنی بر نفت تأثیر فراوانی پذیرفته است. برنامه‌ها و بودجه‌های توسعه و عمرانی حتی نظامی و خرید تسلیحات هر ساله بر پایه درآمدهای نفتی انجام می‌گیرد. علاوه بر بخش درآمدهای حاصل از فروش نفت در سطوح مختلف کشور، خود صنعت نفت به تنهایی باعث به‌وجود آوردن سبک و طرز خاصی از شهرنشینی شده است.شهر آبادان اولین شهری است در خاورمیانه که یکی از بزرگ‌ترین پالایشگاه‌های دنیا را در دل خود جای داده است و در طول حیات خود از دوران باستان تاکنون باتوجه به قدمت دوهزار ساله‌اش تحت تأثیر عوامل مختلف، فراز و نشیب‌هایی را حتی در طول هشت سال دفاع مقدس پشت سر گذاشته که فضای اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و همچنین کالبدی آن را دست‌خوش تغییرات بسیاری کرده است و امروز دیگر مشکلات پیچیده کالبدی و بافت فرسوده و لطمات ناشی از جنگ تحمیلی و همچنین مشکلات اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی و زیست محیطی و حتی تضاد سه‌گانه مدیریتی در نحوه اداره مدیریت شهری است. همچنین پیشرفت‌های دیروز این شهر با عقب‌ماندگی امروز و عدم توسعه موجب پیچیدگی و تشدید مشکلات شهری در ابعاد و زمینه‌های مختلف از جمله نداشتن آب شرب سالم، شغل، پس‌رفت فرهنگی و اقتصادی در این سکونتگاه که دارای نامی پرآوازه در قبل از جنگ بوده، شده است.

واژه‌های کلیدی: نفت، آبادان، اقتصاد، بافت شهری، فرهنگ، جنگ تحمیلی

مقدمه

آبادان ظهور و اکتشاف نفت در خوزستان و تبدیل شدن به یک شهر پالایشگاهی و صنعتی و استقرار کمپانی‌های انگلیسی و اروپایی و ملیت‌های مختلف در آن سبب شد تا بسیاری از پدیده‌ها و نوآوری‌ها در کشور (حتی پایتخت) برای اولین بار در این شهر شکل بگیرد. حتی از نظر شهرسازی و احداث ساختمان‌های مسکونی و اداری و ورزشی و فرهنگی و غیره که در دوره فعالیت شرکت نفت ایران و انگلیس ساخته شده، سبک معماری انگلیسی و اروپایی داشته که بخشی از آن در جنگ تحمیلی تخریب شده‌اند و نیاز به بازسازی مجدد دارد و اینکه چگونه می‌توان شهری با اصول نوین شهرسازی احداث کرد که ده‌ها سال با معضلات روبه‌رو نشود، مثل آبادان قبل از جنگ تحمیلی.صاحب‌نظران مسائل نفت و سیاست بر این باورند که در هر کشوری که جنگی رخ دهد و ذخایر نفتی و تأسیسات پالایشگاهی در آنجا وجود داشته باشد، جنگ مذکور را نمی‌توان با نفت مرتبط ندانست.واقعیت این است که جنگ ایران و عراق به‌عنوان یکی از طولانی‌ترین جنگ‌های قرن بیستم، میان دو کشور عمده صادرکننده نفت رخ داد، در روند جنگ، صنعت نفت هر دو کشور به شدت درگیر شد و لطمات شدیدی بر آنها وارد شد.

 هر دو کشور که اتکای فراوانی به درآمدهای حاصل از صدور نفت داشتند، هم در تأمین هزینه‌های جنگ و هم در سرپا نگه داشتن اقتصاد در خلال جنگ همچنان به درآمدهای نفتی متکی باقی ماندند. این درحالی بود که عمده‌ترین مناطق تولید نفت در هر دو کشور، فاصله بسیار نزدیکی به صحنه‌های نبرد داشت و هر دو طرف جنگ کوشیدند از راه آسیب زدن به بخش تولید و صدور نفت، توانایی طرف مقابل را برای استمرار جنگ کاهش دهد( فرشاد گوهر1381(

 هدف این مقاله، بررسی رشد اقتصادی و فرهنگی و توسعه شهر آبادان به دلیل تأثیر اقتصاد نفت قبل از شروع جنگ تحمیلی و عقب‌ماندگی و رکود آن در ایام جنگ تحمیلی است که علیرغم بازسازی هنوز به جایگاه اولیه خود بازنگشته است.

بیان مسأله

تأثیر اقتصاد نفت در برنامه‌ریزی شهری

بی‌شک اقتصاد نفت در برنامه‌ریزی شهری به‌خصوص بر بافت شهر و فرهنگ هر منطقه و رفاه و آسایش شهروندان تأثیر‌گذار است که خود تحت تأثیر عوامل مختلفی است از جمله در سیاست که امروزه نقش مهم و اثربخشی بر کشورهای تک‌محصولی نفت دارد و در خاورمیانه به‌خصوص در حوزه خلیج‌فارس با هر اتفاقی در دنیا مستقیماً اثر خود را می‌گذارد(ریس طوسی، 1363).

 در ایران از حدود یک صد سال پیش نیز نقش استعماری حرف اول را می‌زده(معتضد 1377)

 متعاقب آن نیز اثر هشت سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران حاکی از این واقعیت است. در هر صورت استخراج نقت در استان خوزستان تأثیر اقتصاد زیادی بر بافت شهری و فرهنگ شهرهای این استان به‌خصوص آبادان که یکی از بزرگ‌ترین پالایشگاه دنیا را در دل خود جای داده است، گذاشته و من نگارنده که در این شهر متولد و بزرگ شده‌ام به مقتضای سنم که 64 سال است از دیرباز شاهد این دگرگونی‌ها به‌خصوص رفاه و آسایش کارگران و کارمندان شرکت نفت بوده‌ام. کارکنان صنعت نفت در منازل سازمانی که توسط انگلیسی‌ها در این شهر احداث شده، علاوه بر این که اجاره مسکن پرداخت نمی‌کردند، آب و برق منازل‌شان نیز مجانی بود. همچنین به صورت مجانی از امکانات ورزشی و استخرها استفاده می‌کردند و در باشگاه‌های وابسته به پالایشگاه غذاهای خیلی ارزان‌قیمت با کیفیت خوب در اختیار خانواده‌هایشان قرار می‌گرفت. بهترین سینماهای نفت در اختیار کارکنان و خانواده‌هایشان بود که در آنجا شاهد تماشای فیلم‌هایی به زبان اصلی بودند که پس از آبادان این فیلم‌ها دوبله می‌شد، سپس در سینمای پایتخت یعنی تهران به نمایش گذاشته می‌شد. بچه‌های آبادان از کودکی با فرهنگ غربی خوب، نه ابتذال آن آشنا می‌شدند و در مجاوره ‌های خود به علت تسلطی که به زبان انگلیسی پیدا کرده بودند بیشتر از کلمات و لغات انگلیسی استفاده می‌کردند. همچنین از فروشگاه‌های شرکت نفت بهترین اجناس و مواد غذایی با قیمت ارزان در اختیار شهروندان آبادانی قرار می‌گرفت. بیمارستان و درمان برای کارکنان شرکت نفت مجانی بود و از فرودگاه بین‌المللی آبادان پروازهای مستقیم به لندن و دیگر پایتخت‌های اروپا انجام می‌گرفت. بافت شهری آبادان نظیر بهترین شهرهای اروپایی بود که متأسفانه در جنگ شاهد نابودی آنها بودیم و هنوز هم اماکن و خانه‌های ویران و تخریب شده در شهر نمایان است و چهره آبادان را زشت و بدنما کرده است(خدری 1392).

قدمت دوهزار ساله جزیره آبادان

آبادان در طول 2000 سال گذشته، همواره آباد و متمدن بوده است و در هر دوره‌ای از تاریخ باستان ایران نامی به‌خود گرفته است. در دوره اساطیری و افسانه‌ای میان، در دوره ایلامی- هخامنشی این جزیره به نام‌های مسفه و خاراکس خوانده می‌شد. عصر اشکانی تا زمان اردشیر بابکان ساسانی این شهر بندری زیبا به نام‌های آنتیوح، الکساندر تیگریماه، اسکندر، انطاکیه، هارک، خارک، اسپاسینو نامیده می‌شد. در آن زمان این جزیره به صورت مرکز استراتژیک نظامی و اقتصادی و بازرگانی دریای شمال خلیج فارس درآمده بود و حکمرانان با ضرب سکه‌های مخصوص بیش از سیصد سال بر منطقه آبادان، خرشهر و حوالی بصره و کویت حکمرانی نمود(افشار سیستانی،1382 ).

اردشیر با قتل بندو، آخرین پادشاه دولت مستقل آبادان، نام آن را تغییر داد و در دوره ساسانی به آن استازآباد اردشیر یا کرخ میسان می‌گفتند و پایگاه تجاری بازرگانی چینی و هندی، عربی و روم بوده است. آبادان در دوره اسلامی «عبادان» نامیده می‌شد، در روایت‌های ملی و مذهبی «جزیره‌الخضر» نیز نام داشته است. نخستین خانقاه صوفیه به روایتی تصرف اسلامی و هواداران مکتب حسن بصری و پیروان عبدالواحدبن زید، شاگرد وی نخستین مراکز و پایگاه‌های آموزشی و تبلیغ را در جزیره زیبا و نخلستانی شکل عبادان بنیان نهادند و نام عبادان مأخوذ از نام عباد (پرهیزگار) است. نام باستانی اوپاتان که به معنای مرزداران دریایی است نیز به این شهر گفته‌اند. اوپاتان (او، آب و پاتان از مصدر (پاپیون) به معنای مرزبان دریایی است. بطلیموس، معروف به پدر جغرافیا، در سده 2 میلادی و مارسیان جغرافیدان سده 4 میلادی به ترتیب نامه‌های آپفانا و آپفادانا را برای آبادان به‌کار برده‌اند که در تلفظ بی‌شباهت به آبادان نیست. بنابراین آبادان که در دوره اسلامی به صورت عبادان نوشته می‌شده، درواقع عربی شده و تغییر یافته همان نام کهن آپاتان است. عده‌ای نیز وجه تسمیه عبادان را برگرفته از نام فردی به نام «عبادبن حصین حبطی» می‌دانند و این شهر به ایشان نسبت می‌دهند از جمله ابن‌قحذی که می‌گوید: عبادان از آن حمران‌بن ابان مولای عثمان بود که عبدالملک‌بن مردان به اقطاع به او داده بود. او نیز در پاسخ به وی انجام داده بود و ناحیه غربی نهر عبادان را به عباد داد و ناحیه شرقی را وقف کرد پس آنجا به نام «عبادان» معروف گردید. البته اگر عبادان را معرب آپاتان بدانیم صحیح و درست‌تر به‌نظر می‌آید تا این که آن را به نام فردی به نام عباد نسبت دهیم، چرا که تمام شواهد و قرائن دال بر این است که عبادان نامی است که بر اثر نفوذ اعراب و حضور القاء فرهنگ عربی اسلامی در منطقه از تغییرات آپاتان حاصل گردیده است. از جمله سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی که اظهار می‌دارد در دو فرسنگی عبادان خشایاتی وجود دارد که روزها برای جلوگیری از حمله دزدان دریایی نگهبانان در آن دیده‌وری می‌کنند و شب‌ها بر سر آنها آتش زنده می‌دارند. در آبگینه تا از نزدیک شدن کشتی‌های چوبی به مناطق کم‌عمق و در هم شکستن آنها جلوگیری شود. همچنین حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر نامدار ایران درباب ضحاک و فریدون به موضوع حضور پاسداران در کنار اروندرود اشاره می‌کند. بهرحال منابع متعددی وجود دارد که اشاره مستقیم به حضور پاسبانان در کنار رودخانه اروند می‌نماید. از سوی دیگر یکی از دلایل مهم و معتبر که می‌توان از آن صحیح بودن نامه اپاتان استناد نمود حدیثی است از حضرت محمد پیامبر اکرم(ص) که می‌فرمایند: «هرکس از شما عبادان را دید، از آن رباط ببندد زیرا که این شهر مشتی گل از بیت‌المقدس است، طوفان نوح آنجا انداخته و روز قیامت به جایش بازخواهد گشت.

آبادان نفت و پالایشگاه

تا سال 1314 شمسی آبادان به نام عبادان خوانده می‌شد. تا قبل از این تاریخ آبادان شهری قدیمی و نیمه غروی به‌حساب می‌آمد. اما با کشف نفت در ایران و استخراج نفت از چاه شماره یک مسجد سلیمان و موقعیت بندری مناسب شهر آبادان برای صدور نفت این شهر رو به ترقی و آبادانی گذاشت و دوره جدیدی را در تاریخ آن ایجاد نمود و به درستی آبادان (از ریشه کلمه فارسی آباد) نامیده شد. این نام در سال 1314 بنا به پیشنهاد فرهنگستان به صورت آبادان نگارش شد.این شهر بعد از پیدایش نفت و تأسیس پالایشگاه در سال 1293 شمسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شد.آبادان تا پیش از جنگ تحمیلی توانسته بود با گسترش نقش اقتصادی خود تحت تأثیر نفت و منابع مربوط به آن، به جایگاه بسیار مناسبی در استان خوزستان و حتی کشور دست پیدا کند. اما وقوع جنگ تحمیلی در 31 شهریور ماه 1359، از همان ساعات اولیه تهاجم عراق به ایران شلیک توپخانه‌های سنگین دشمن و بمباران‌های جنگنده‌های میگ عراقی خساراتی را به تأسیسات، مخازن، مخازن نفتی در منطقه دیری‌فارم و پالایشگاه این شهر وارد نمود که جبران آن به‌طور کامل هنوز میسر نشده است. باتوجه به موقعیت ممتاز آبادان به لحاظ ژئوپلتیکی و نزدیکی به کشورهای عراق و کویت، مزیت‌های خدادادی، نخلستان‌ها، وجود رودخانه مهم و کشتیرانی و راه‌یابی به آب‌های آزاد بین‌المللی، این شهر می‌تواند به یکی از نقاط مهم در زمینه توسعه صنعتی، تجاری و خدماتی به جایگاه بسیار مناسبی در کشور و حتی منطقه خاورمیانه دست یابد. منطقه آزاد تجاری صنعتی اروند در همین راستا برپا نشده است. آبادان هنوز نیاز به بازسازی مجدد دارد، پس از جنگ تحمیلی و پذیرش قطعنامه 598 اگرچه اقدامات بسیاری در راستای بازسازی این شهر صورت گرفته، ولی به‌طور حتم کافی نبوده است. امید است باتوجه به قابلیت‌های انکارپذیر این شهر در زمینه فعالیت‌های مربوط به صنایع نفتی، بتواند به دوران باشکوه پیشین بازگردد. به غیر از شرکت نفت و پالایشگاه، منطقه آزاد تجاری- صنعتی اروند و بازارچه مرزی آبادان بیشترین وظیغه را در این راستا برعهده خواهند داشت. ترانزیت انبارداری، فرآوری محصولات صنعتی و کشاورزی توسعه تجارت و خدمات بازرگانی، فرهنگی، آموزش مالی، گردشگری، زمینه‌هایی است که گسترش فعالیت در آنها می‌تواند شکوه گذشته را به این شهر بازگرداند.لازم به ذکر است که محدود منطقه آزاد اروند، مناطق بین جاده آبادان – خرمشهر  جزیره مینو، محدوده بین بندر و پالایشگاه آبادان و بندر خرمشهر تا مرز شلمچه و نیز محدوده بین جاده آبادان- اهواز تا جاده خرمشهر- اهواز، شامل شهرک‌های صنعتی آبادان و خرمشهر و اراضی دولتی را دربر می‌گیرد( رضاخدری،1392).

نقش خدماتی- کشاورزی- تجاری- صیادی

شهر آبادان به لحاظ امکانات اداری، خدماتی و فرهنگی از جایگاه خوبی برخوردار است، وجود فرودگاه بین‌المللی، هتل‌های مجهز گمرک و بازارچه مرزی و دیگر امکانات عدیده، آبادان را به لحاظ موقعیت خدماتی، کشاورزی، تجاری و صیادی در جایگاه مناسبی قرار داده است. تا پیش از آغاز جنگ عراق علیه ایران آبادان یکی از شهرهای پیشرفته صنعتی و اقتصادی ایران بود و همه امکانات پیشرفته شهری در سایه فعالیت صنعت نفت به‌دست آمده بود، از شهرسازی، خانه‌سازی، احداث اسکله، پایانه‌های نفتی، فرودگاه بین‌المللی، مراکز بازرگانی گرفته تا احداث فضای سبز، پارک‌ها، سینماها، تئاترها، نمایشگاه‌ها، استادیوم مجهیز و مدرن فوتبال، سالن‌های سرپوشیده ورزشی و استخرهای مختلف. مناطق مسکونی کارکنان پالایشگاه آبادان براساس رتبه و پایگاه شغلی‌شان پیرامون پالایشگاه ساخته شده بود و آنان به تناسب موقعیت و حساسیت شغلی‌شان از امکانات رفاهی و خدمات شهری برخوردار بودند. این وضعیت پس از ملی شدن صنعت نفت در 29 اسفند سال 1329 نیز همچنان دنبال شد. به‌ویژه مناطق مسکونی زیر پوشش شرکت نفت را به صورت محلاتی متمایز از یکدیگر درآورده و ساختاری کاملاً طبقاتی بر شهر تحمیل کرده بود. ناحیه سبز و خرم منطقه «بریم» در کنار اروندرود یا منازل وسیع و بزرگ و مجلل آن به مقامات بلند پایه محله «بوارده» با خانه‌های نسبتاً مرفه‌اش به مدیران درجه دوم و مناطق «بهمنشیر» و «جمشیدآباد» و «بهار» و «فرح‌آباد» با خانه‌های کوچک‌تر و ساده‌تر به کارگران عادی اختصاص یافته بود.در بخش‌های دیگر شهر که بیرون از حوزه مدیریت شرکت نفت بود بیشتر معماری سنتی به‌چشم می‌خورد و از نظم، ترتیب و تسهیلات مناطق مسکونی زیر پوشش شرکت نفت برخوردار نبود. در پاره‌ای از محلات مانند «احمدآباد» و «کفشیه» و «سده» که پرجمعیت بود و از محلات فقیرنشین به‌شمار می‌رفتند، آثار تبعیض اجتماعی مشهورتر بود. اعمال سیاست توزیع امکانات مادی که منجر به ناهماهنگی‌های ظاهری شده بود، به حوزه فرهنگ و دیگر جنبه‌های معنوی جامعه نیز سرایت کرده بود. تفاوت در برخورداری از مزایای مادی و امتیازهای اجتماعی، مایه بروز اختلاف در دیدگاه‌ها، ذوقیات، گرایش‌ها، نظام‌های ارزشی و چگونگی رفتار گروه‌های گوناگون اجتماعی آبادان شده بود. درحالی که کارگران شرکت نفت و دیگر توده‌های زحمتکش این شهر تمایلات و اعتقادات دینی و آئین‌های ملی و مذهبی خویش را حفظ می‌کردند، گرایش‌های مذهبی و ملی در طبقات مرفه، به علت تماس بیشتر و نزدیک با خارجیان و کوشش در پیروی از آنان و رنگ‌پذیری از فرهنگ غربی، اندک‌اندک رو به سستی می‌رفت(مشهدیزاده دهاقانی،1390) .

 به این ترتیب می‌توان چنین ادعا کرد که صنعت نفت اگرچه باعث رونق اقتصادی و زیبایی شهر شده بود، لیکن طبقات اجتماعی متمایزی را در جامعه این شهر ایجاد کرده بود که مانند آن در دیگر شهرهای ایران به چشم نمی‌خورد. در این میان طبقه متوسطی که بین دو طبقه مرفه کم‌درآمد وجود داشت و می‌توانست به آفرینش اجتماعی کمک کند، بازار بودو هرچند که فرهنگ بازار و بازاریان مخالف فرهنگ حاکم بر شرکت نفت بود و این چندگانگی بین طبقات مرفه، متوسط و کم‌درآمد جامعه‌ای را پدید آورده بود که آبادان را شهر اضداد و یا شهر سفید و سیاه توصیف می‌کردند. شهری که بخش سفید آن نمونه‌ای اروپایی و بخش سیاهش نمایانگر یک شهر عقب‌مانده شرقی بود.گرچه در طول بیش از 70 سال اعمال سیاست مستقیم و غیرمستقیم انگلیسی و سپس آمریکایی، آبادان ظاهراً در آرامش به‌سر می‌برد، لیکن ناخشنودی‌ها و محرومیت‌ها و تبعیض‌ها اندک‌اندک به کانون‌های زیرخاکستر تبدیل گردید و با آغاز نخستین حرکت‌های انقلاب اسلامی در سال 1357 شعله‌ور گردید و مردم ناخرسند آبادان آماده انقلاب علیه وضع موجود شدند.  البته اختلاف طبقاتی و تبعیض‌های اجتماعی ضرورت قیام علیه وضعیت موجود را ایجاب می‌کرد، ولی این مسأله به تنهایی نمی‌توانست حرکت‌ عمومی را در مردم ایجاد کند، به‌ویژه آن که نظام ناسالم موجود، نوعی فساد اجتماعی را به همراه داشت که سبب غفلت همگانی از ارزش‌های انسانی شده بود. در این میان نقش کارگران پالایشگاه نفت که حساس‌ترین رشته حیات اقتصادی کشور را در دست داشتند بسیار کارساز بود. آنان با متوقف کردن فعالیت پالایشگاه، نقش بزرگی را در قیام مردم آبادان و حتی در کل کشور ایفا کردند و به‌رغم تلاش‌های حکومت پهلوی برای تطمیع و یا ارعاب آنها، همراه با دیگر مردم سراسر ایران به مخالفت خود با رژیم شهنشاهی تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه دادند.

آبادان پیشانی جنگ

این شهر از همان ساعات اولیه تهاجم عراق زیر آتش سنگین دشمن قرار گرفت. ولی مردم آبادان به شجاعت و ایثارگری و مقاومت باوجودی که زیر آتش مستقیم ارتش عراق بودند و بر اثر هر شلیکی در خون خود می‌غلطیدند با تمام وجودشان از شهر و زادگاه خود دفاع کردند و دین خودشان را به اسلام و ایران ادا کردند.

آبادان از حصر تا شکست حصر

پس از سقوط خرمشهر در 5 آبان 1359 ارتش بعثی عراق با عبور از رودخانه کارون به طرف آبادان هجوم برد و چند ماه این شهر را در محاصره داشت ولی به علت مقاومت مردم این شهر موفق به تصرف آبادان نشد تا این که با جانبازی مردم و رزمندگان اسلام حصر این شهر در تاریخ 5 مهرماه 1360 شکسته شد و ارتش عراق مجبور به عقب‌نشینی گردید. آبادان در طول هشت سال دفاع مقدس 4000 شهید تقدیم انقلاب اسلامی ایران نمود(مشاهدات عینی خدری در جبهه های آبادان و خرمشهر).

آبادان پس از جنگ

مشکلات عدیده این شهر پس از جنگ و با بازگشت مهاجرین به شهرشان خودنمایی کرد. بازسازی این شهر به علت عدم بهره‌گیری از علم و تخصص و عدم کل‌نگری و بخش عمل آن در برنامه‌ریزی و مدیریت شهری به بافت شهری و فرهنگی در روند شهرسازی ضربات جدیدی به‌وجود آورد. جنگ به مردم آبادان ظلم کرد ولی در بازسازی به مردم و شهر آبادان ظلم مضاعف شد و متأسفانه علیرغم بازسازی پالایشگاه این شهر هنوز ظرفیت تولید پالایشگاه آبادان به ایام قبل از جنگ که روزانه 650 هزار بشکه بوده است رسید.(روابط عمومی پالایشگاه آبادان،1392).

 باتوجه به نکات یاد شده که شمه‌ای از خروارهای مشکلات ایام جنگ و زمان بازسازی است و باوجودی که حدود 26 سال از پایان جنگ می‌گذرد هنوز دیوارها و اماکن و ساختمان‌های شهر به صورت ویرانه و نیمه ویرانه رها شده‌اند و شهری که دارای بافت شهری مدرن اروپایی بود امروز تبدیل به شهری شده که اشک هر تازه‌واردی را درمی‌آورد. این شهر مدرن زیبا پیشرفته بخشی مهم از مناطقش تبدیل به بافت فرسوده شده است.

معضل مدیریت سه‌گانه شهری در آبادان

آبادان قبلاً گرفتار یک مدیریت دوگانه شهری بود. از یک‌سو ما شاهد زیبایی و مدرنیزه بودن و تمیز بودن شهر در مناطق وابسته به شرکت نفت بودیم که بوی عطر گل‌های کاشته شده فضای شهر را دل‌انگیز و شورانگیز می‌کرد.

همه کوچه‌ها و خیابان‌های مناطق شرکت نفتی با بهترین آسفالت فاقد هرگونه چاله چوله‌ای بود. شبکه‌بندی کالبدی شهر و احداث میادین و خیابان‌ها به شکلی بود که حتی نیاز به یک چراغ قرمز، زرد یا سبز راهنمایی و رانندگی نبود و هیچ‌کس هم تصادف نمی‌کرد ولی متأسفانه از سوی دیگر با مدیریت ضعیف شهری که شامل شهرداری در مناطق غیرشرکتی می‌شد روبه‌رو بوده و هستیم که نمای زشت ساختمان‌ها و فضای آن مناطق از زمین تا آسمان با مناطق شرکت نفتی فرق می‌کرد و این تضاد دوگانگی در مدیریت شهری خوبی ملموس بود.

ولی پس از این که دولت اعلام کرد بخشی از آبادان مبدل به منطقه آزاد اروند شده سه‌گانگی مدیریت به شکل فاحشی در سطح شهر خودنمائی کرد. عملاً شهر به سه قسمت تجزیه گردید:

1. منطقه شرکت نفتی

2. منطقه شهری

3. منطقه آزاد اروند

که هر مدیریتی از این مناطق فقط به فکر منطقه‌ای بوده و هست که تحت نظارت مدیریت وی می‌باشد و هیچ توجه‌ای به دیگر مناطق ندارد. خب پرواضح است که شهر به صورت یک‌پارچه و منسجم نمی‌تواند رشد کند و همین مسأله تا امروز باعث عقب‌ماندگی این شهر مدرن و بافرهنگ و متمدن شده است. متعاقب این وضعیت هر روز شاهد مهاجرت عمده‌ای از شهروندان به دیگر شهرهای کشورما هستیم و این شهر برخلاف دیگر شهرهای ایران که با رشد جمعیت روبه‌رو هستند سیر نزولی جمعیت دارد و شهری که پیش از جنگ در حد کلانشهرهای مملکت بود روز به روز بیشتر شاهد عقب‌ماندگی و مهاجرت ساکنانش هستیم، در صورتی که قبل از شروع جنگ تحمیلی شاهد تأثیر خوب و فزاینده اقتصاد نفت بر بافت شهری و فرهنگ آبادان بودیم. چون تأثیر اقتصاد نفت بر بافت شهری و فرهنگ هر شهر اثر مستقیم دارد و فضای مدرن و افزایش جمعیت و رشد شهرنشینی شهرها را به کانون تجمع‌های زیستی و فعالیت‌های مختلف و متنوع تبدیل کرده و ضرورت ایجاد کاربری‌های جدید شهری برای پاسخگویی به نیازهای روزافزون شهرنشینان به‌تدریج افزون می‌گردد.

نتیجه گیری:

تاثیراقتصاد نفت بربافت شهری و فرهنگ هر شهر اثرمستقیم در فضای مدرن و افزایش جمعیت و رشد شهرنشینی شهرها را به کانون تجمع های زیستی و فعالیت های مختلف و متنوع تبدیل کرده و ضرورت ایجاد کاربری های جدید شهری برای پاسخگوئی به نیازهای روز افزون هرنشینان به دریج افزون می گردد.

در سال 1292 که پالایشگاه آبادان تاسیس گردید و به تبع آن شغل ایجاد گردید و همچنین به دلیل وسایل رفاهی واقتصادی که انگلیسی ها دراین شهر به وجود آوردند . این شهر تبدیل به یک شهر بزرگ صنعتی بندری گردید و متعاقب همین رشد فزاینده مهاجرت پذیری شروع شد و اتباع خارجی و هموطنان داخلی به سرعت رهسپار این شهر که صاحب بزرگترین پالایشگاه دنیا گردیده بود شدند. و علاوه بر توجه داخلی نظرجهانی نیز معطوف به آن گردید . و پذیرش قومیت های مختلف دراین شهر سبب گردید که شهر با بافت فرهنگی جدیدی روبرو شود که همین امر سبب این شد که آبادان با فرهنگ اروپائی عجین گردد و با الهام گرفتن از فرهنگ خوب ایرانی اسلامی و با توجه به قدمت دوهزارساله ای را یدک می کشید در منطقه خاورمیانه زبانزد عام و خاص گردد. و به دلیل حضور بیگانگان متخصص و صاحب نظر در زمینه های مختلف هم در زمینه اقتصادی و هم در زمینه های بافت شهری و فرهنگ و ورزش حرف اول را در خاورمیانه بزند. از آنجائی که فرهنگ یکی از مولفه های مهم و اساسی در توسعه هر کشوری می باشد لازم است بدانیم تا چند دهه قبل عقیده اکثر صاحب نظران این بود که توسعه مفهومی اقتصادی دارد به عبارت دیگر توسعه فقط جنبه اقتصادی داشت و کشورها در جهت دست یابی به توسعه به تقویت اقتصاد خویش می پرداختند اما این وضعیت با شکست کشورهائی که فقط معیارهای اقتصادی را در برنامه ریزی خود دردستیابی به توسعه گنجانده بودند تغییر یافت و موجب ازدست رفتن مفهوم یک بعدی توسعه شد. اکنون مشخص شده است که مبنای هرتوسعه فرهنگی است . ازاین رو دولت ها باید در راستای رسیدن به توسعه همه جانبه سعی در تغییر نگرش خویش به انسان به صورت یک موجودی فرهنگی داشته سایر ابعاد توسعه (سیاسی – اقتصادی و اجتماعی ) نیز از این بعد مهم تغذیه می شوند . بنابراین لازم است تا در ارتقای سطح فرهنگ جامعه کوشا بود ه و متلاش مضاعف به کار بسته شود.

پیشنهادات:

آبادان را می توان همچون الگویی برای پرهیز از توسعه بر مبنای اهداف تک گانه و منابع محدود مورد توجه قرار داد که یگانه راه برون رفت از وضعیت نابسامان  آن توسعه متکی بر عوامل دورن زا و پایدار است .

1.        در این زمینه نخستین پیشنهاد برای ساماندهی وضعیت آبادان و رهایی از مشکلات موجود تعریف نقش صنعتی آبادان برای تثبیت جایگاه آن در نظام فضایی استان است که در طرح ها و ارزیابی آنها باید به صنعتی بودن شهر توجه کرد چراکه بافت یک شهر تحت تاثیر نقش شهری است و در فرهنگ و نحوه زندگی شهروندان تاثیر مستقیم دارد.

2.        سرمایه گذاری برای ترمیم زیر ساختهای خدماتی و کاهش سطوح توسعه نیافتگی و اصلاح وضعیت کالبدی و فضایی از طریق طرح های ساماندهی .

3.        تهیه و اجرای طرح های توسعه شهری با تعیین ساختار اجتماعی و اقتصادی و کالبدی بافت های فرسوده شهر و ارائه راهبردهای لازم در جهت بهسازی و نوسازی بافت های مذکور که امروز تبدیل به حلبی آباد و حاشیه نشینی و پاتوق معتادان و خلاف کاران شده است.

4.        سرمایه گذاری بخش خصوصی در زمینه بهسازی و باسازی بافتهای قدیم شهر با اولویت بندی محلات شهر آبادان.

5.        چاره اندیشی برای یک  پارچه کردن مدیریت سه گانه که شامل مدیریت شهری، سازمان منطقه آزاد و شرکت نفت است.

6.        برطرف نمون برخی از مسائل و مشکلات مدیریتی و اجرائی با توجه به لطماتی که بر اثر جنگ تحمیلی بر این شهر وارد شده است.

7.        با بررسی ساختار فعالیت های اقتصادی این شهر که عامل اصلی حیات دوباره آن است در می یابیم به سبب وجود صنعت فعال نفت در سال های متمادی آبادان محل حضور بسیاری از مردم ایران و اتباع خارجی به ویژه نیروهای متخصص این صنعت برای اشتغال بوده است و همین امر نیز به شهر رونق مجدد خواهد بخشید.

منابع:

1.        مشهدیزاده دهاقانی، ناصر،(1390).” تحلیلی از ویژگیهای برنامه ریزی شهری در ایران”نشر دانشگاه علم و صنعت، ص509 -508 .

2.        خدری،رضا،(1392).”آبادان در خاطره ها”،انتشارات سنا.

3.        ریس طوسی،رضا،(1363).”نفت و بحران انرژی”،انتشارات تهران.

4.        سلیمی،حسین،(1384).”نظریه های گوناگون درباره جهانی شدن”،انتشارات سمت.

5.        معتضد،خسرو نجفقلی،پسیان،(1377).”در عصر 2چهلوی”،انتشارات جاویدان.

6.        روابط عمومی وزارت نفت،(1392).

7.        روابط عمومی پالایشگاه آبادان،(1392).

8.        فرشاد گوهر،ناصر،(1381).”سیر قراردادهای نفتی ایران”،انتشارات پژوهشکده امور اقتصادی.